Um Linux og Opinn hugbúnað  ::  Að byrja notkun Linux  :: Linux á íslensku

Um Linux og Opinn hugbúnað

Lítil einföld umfjöllun um Linux og Opinn hugbúnað, hér er reynt  að svara algengum spurningum á einfaldan máta. Til stendur að finna fljótlega annan stað til að hýsa þetta efni, upplýsingar um það yrðu settar á þessa síðu.

•     Hvað er Linux?
•     En hvað er þá stýrikerfi?
•     Hvað er skjáborðsumhverfi?
•     Hvað er Linux dreifing (distró)?
•     Er Linux þá orðið eins og Windows?
•     Er Linux víruslaust?

•     Hvað er frjáls opinn hugbúnaður?
•     Hverjir búa til opinn hugbúnað?
•     Má selja opinn hugbúnað?
•     Munur á opnum og lokuðum hugbúnaði
•     Hverjir eru að nota Linux?

Hvað er Linux ? 

Linux er stýrikerfiskjarni byggður á UNIX sem Linus Torvalds byrjaði að skrifa árið 1991, upp úr kennsluútgáfu af UNIX sem kallaðist minix. Nafnið er semsagt samsett úr Linus og Minix. 

En Linus var ekki einn í heiminum, það voru margir sem fengu áhuga á þessu UNIX-lega kerfi sem gat gengið á PC-vélar í stað “stóru járnkassanna” eins og áður var raunin með UNIX. 

Einn stærsti útgangspunktur þeirra sem skrifuðu upphaflega kjarnann var að hann virti svokallaðan POSIX staðal og í dag er stundum talað um ákveðin forrit að þau gangi á  POSIX-samhæfðum stýrikerfium. Apple Macintosh stýrikerfinu var skipt yfir í náskyldan BSD-kjarna árið 2001 og telst því núna vera POSIX-samhæft stýrikerfi. 

Annar stór útgangspunktur var að skrifa þennan kjarna sem frjálsan og opinn hugbúnað. 

En hvað er þá stýrikerfi?

Í nútíma tölvum er hugbúnaði skipt upp í nokkur lög, misnálægt notandanum. Kjarninn er sá hluti stýrikerfis sem sér um öll samskipti við vélbúnað (örgjörva, minni, diska o.s.frv.) með aðstoð rekla (drivers) og ýmissa stuðningsforrita. Ofan á það koma svo hin eiginlegu forrit, í nokkrum misdjúpum lögum. Stundum er talað um skeljar í þessu sambandi, eitt lag kemur ofan á annað. 

Venjulegur tölvunotandi er þannig oftast að eiga samskipti við ysta lagið, og er það í langflestum tilfellum svokallað skjáborðsumhverfi. 

Hvað er skjáborðsumhverfi? 

Linux notendur geta valið um nokkur mismunandi skjáborðsumhverfi (t.d. Gnome og KDE) og er fjallað nánar um þau hér. Þau eru mis-kröfuhörð á vélbúnað (hraða örgjörva, magn minnis, skjákort), eru nokkuð misjöfn að útliti og hafa nokkuð mismunandi aðferðir við að gera sömu hlutina. Í grunninn eru þau samt að gera það sama; hjálpa notandanum að ræsa forrit og að halda utan um það efni og hugbúnað sem á tölvunni er. Oftast er stuðst við einhvers konar samlíkingu við skrifborð eða vinnuborð og notað myndmál úr því umhverfi til að skýra hlutina, s.s. möppur, skjöl og klippiborð. 

Hvað er Linux dreifing (distró)? 

Þegar Linux er sett upp á tölvum er almennt talað um að setja upp einhverja ákveðna dreifingu af Linux (t.d. Fedora, Ubuntu, OpenSuse). Þá er búið að velja saman einhverja gerð af kjarna, ásamt forritum og stjórntækjum sem vinna vel saman auk þess að föndra við hluti eins og útlit og sértæka virkni. Það eru til mjög sérhæfðar dreifingar, til dæmis ætlaðar sem stýrikerfi á síma eða til ræsingar af USB-minnislyklum.

En þrátt fyrir útlitsmun eru dreifingarnar að mestu leyti svipaðar hvað virkni áhrærir, það er helst munur á hvaða forritapakkar koma foruppsettir með þeim, hvaða skjáborðsumhverfi hefur orðið fyrir valinu og hvaða tæki fylgja með til að halda utan um forrit og stýrikerfi. Nánar er fjallað um val á Linux dreifingum hér.

Flestar dreifingar halda úti svokölluðum pakkageymslum (repository), einnig nefnt á íslensku hugbúnaðarupptök. Það eru líka til pakkageymslur sem þjónusta fyrir margar dreifingar eða jafnvel fyrir einstök forrit, slíkt þarf að setja upp sérstaklega. Þessar pakkageymslur innihalda forritapakka til uppsetningar í gegnum svokallaða pakkastjóra (Package Manager), ekki ósvipað Windows update vefsvæðinu.

Pakkageymslur þessar eru vírusleitaðar, hugbúnaðurinn í þeim hefur verið prófaður og vottaður til að virka fyrir viðkomandi dreifingu. Pakkastjórinn sér um að setja forritin upp á réttan hátt og að setja upp í leiðinni þann aukahugbúnað sem þarf til að viðkomandi forrit virki. Öryggisviðbætur eru meðhöndlaðar á sama hátt. Meira um þetta hér.

Er Linux þá orðið eins og Windows? 

Nei, aldrei í grunninn, því undirliggjandi kerfið er allt annað (og betra). Linux getur nálgast það – ef menn vilja. Microsoft fann hvorki upp gluggaumhverfið né skjáborðsumhverfið, það má hinsvegar segja að í krafti útbreiðslunnar hafi þeir sett “de-facto” venjur og staðla við notkun einkatölva. Reyndar er talað um að með Windows hafi fólk fengið í kaupbæti vinnuferli sem kennt er við “American Corporative” - segja má með nokkrum rökum að Linux sé bæði akademískara og evrópskara/alþjóðlegra en Windows. 

Sum skjáborðsumhverfin fyrir Linux geta líkst MS-Windows mjög mikið og einstaka Linux dreifingar ganga eins langt í að líkjast því eins og siðlegt/löglegt þykir. Enn aðrar dreifingar samsama sig frekar útliti OSX stýrikerfisins frá Apple. Flestar Linux dreifingar vilja þó að það sé útlitsmunur, svo framarlega að það standi ekki í vegi fyrir notagildi tölvunnar. 

Oft hefur verið kvartað yfir því að Linux styðji ekki nógu vel við ýmsar gerðir af vélbúnaði. Þetta er beinlínis rangt af því það eru margir framleiðendur vélbúnaðar sem styðja ekki nógu vel við Linux. Og síðustu árin er staðan sú að Linux styður orðið mun fleiri gerðir vélbúnaðar heldur en t.d. Windows. Eftir sem áður er staðan sú að oft líður einhver tími áður en tekist hefur að skrifa rekla fyrir glænýjan vélbúnað. Oft er það þannig að því vandaðri og dýrari sem vélbúnaðurinn er, því meiri líkur eru á að stuðningur sé fyrir hendi í Linux - ef búnaðurinn er til notkunar í fyrirtækjarekstri eru meiri líkur á að reklar séu skrifaðir strax. Ódýrt tilboðsdót er ólíklegara til að virka með Linux.

Stóri munurinn á Linux og Windows er samt frelsi, stundum of mikið fyrir suma, greitt með ábyrgð og nákvæmni. 

Er Linux víruslaust?

Innan við 100 vírusar hafa verið sérskrifaðir fyrir Linux, helsta ástæðan er hve erfitt er að komast upp á milli notenda eða fá kerfisstjóraaðgang (root). Að auki eru allar pakkageymslur (repository) skannaðar reglulega. 

Þetta þýðir samt ekki að menn eigi ekki að keyra vírusvörn í Linux. Ef verið er að skiptast á skjölum við Windows notendur t.d. með SAMBA eða tölvupósti, þá er hætta á að vírusar dreifist áfram til Win-notenda. Eins er til dæmi um Ooffice macro-vírus að nafni Bad Bunny sem náði að smita önnur office-skjöl innan Linux vélar, en til þess þurfti að opna skjalið og keyra macro-skriftuna. Í slíku tilfelli skemmist í mesta lagi eitthvað hjá viðkomandi notanda, en stýrikerfið sjálft ætti að sleppa nema menn hafi farið óvarlega með kerfisstjóraréttindi. Í rauninni hafa Linux umsjónarmenn meiri áhyggjur af hlutum eins og innbrotum utanaðkomandi aðila og þá misnotkun þeirra á kerfinu, en það á einnig við um öll önnur nettengd stýrikerfi í dag. 

Hvað er frjáls opinn hugbúnaður? 

Frjáls hugbúnaður er hugbúnaður sem handhafi má nota, afrita, rannsaka, breyta, bæta og dreifa með og án breytinga að vild. Hugbúnaður sem flokkast undir þessa skilgreiningu er meðal annars hugbúnaður sem ekki nýtur verndar höfundarlaga og hugbúnaður sem gefinn eru út undir frjálsum hugbúnaðarleyfum. 
Hugmyndin um opinn hugbúnað er búin að vera til lengi, enda í beinu samhengi við akademískan hugsanahátt þar sem allar takmarkanir á aðgangi að frumheimildum eru illa séðar.
Hinsvegar er það ekki fyrr en um miðjan níunda áratug 20. aldar sem Richard Stallman skilgreindi hugtakið Frjáls Opinn Hugbúnaður (Free Open-Source Software) í þá veru sem við þekkjum það í dag.
Hann stofnaði Frjálsu hugbúnaðarstofnunina og GNU verkefnið til að stemma stigum við þeirri þróun í hugbúnaðargeiranum að framleiðendur voru farnir að setja notendaleyfi á hugbúnað sem heftu aðgang notandans til frekari þróunar á honum. Í stuttu máli að verið væri að auðvelda hugbúnaðarframleiðendum að markaðssetja hugbúnað sem hvorki hentaði notandanum, né væri almennilega yfirfarinn og villuleitaður. 

Eitt slagorða þeirra sem aðhyllast opinn hugbúnað hefur verið; “free as in speech, free as in beer”, þetta kemur til út af tvöfaldri merkingu orðsins “free” í ensku; það getur bæði þýtt “frjáls” og “ókeypis”. Á íslensku er þetta ekki vandamál, við getum talað um (frjálsan) opinn hugbúnað sem sé ókeypis (eða ekki). 

Hverjir búa til opinn hugbúnað? 

Opinn hugbúnaður er oftast nær unninn af mörgum aðilum í hópum, öðrum er heimilt að skoða kóðann, gera tillögur um það sem betur mætti fara og skrifa sínar eigin viðbætur eða breytingar. Séu menn ósammála um aðferðir eða útfærslur verða til “kvíslar” (forks) ef menn ná ekki saman. Síðan lifir væntanlega sá hugbúnaður sem er bestur til viðkomandi verkefnis. 

Mörg stór og lítil fyrirtæki bæði nota og framleiða opinn hugbúnað. Kostirnir við þessa aðferð er að fá að nota kóða sem þegar er búið að skrifa, bæta við hann því sem þykir vanta eða sem hentar viðkomandi fyrirtæki, og að geta lagt kóðann í dóm hæfileikaríkra forritara (og notenda). 

Margar Linux dreifingar eru þannig tengdar stórum hugbúnaðar og tæknifyrirtækjum á borð við Novell og RedHat. Þessi fyrirtæki eru að selja sínar eigin dreifingar (ætlaðar fyrirtækjaumhverfi), en styrkja og halda úti opnum ókeypis systurdreifingum (Opensuse og Fedora) þar sem eiginleg þróunarvinna fer fram. Sun og IBM gera svipaða hluti varðandi OpenOffice skrifstofuvöndulinn.

Má selja opinn hugbúnað?

Þar sem opinn hugbúnaður er oftast nær samvinnuverkefni margra aðila, gilda strangar reglur um meðferð kóðans. Notendaleyfi eru ýmissar gerðar og ekki geta þau öll fallist undir ströngustu reglurnar; sbr. lista yfir frjáls hugbúnaðarleyfi. Almenna reglan er að enginn getur selt það sem einhver annar er höfundur að, og í rauninni er varla hægt að selja opinn hugbúnað sem slíkan. Hinsvegar má selja eigin breytingar (með skilyrðum), uppsetningu og vinnu við stillingar o.þ.h. Og það má selja þjónustu við hugbúnaðinn. Þetta síðasttalda má segja að sé undirstaðan fyrir viðskiptamódel opins hugbúnaðar. 

Samanburður á opnum vs lokuðum hugbúnaði 

Því má bæta við að almennt inniheldur opinn hugbúnaður mun færri forritunarvillur heldur en lokaður hugbúnaður af svipaðri stærðargráðu*. 

Hverjir eru að nota Linux? 

Til dæmis þeir sem fannst tilvistarleg undarlegheit falin í því að þurfa að smella á hnapp sem á stendur “Start” þegar menn ætla að slökkva á tölvunni :-)

Að öllu gríni slepptu: Linux hefur lengi verið í notkun baksviðs til að keyra allskyns þjónustur og miðlara. Aðalbakbein internetsins keyra á Linux/UNIX ásamt meirihluta almennra netþjóna. Símstöðvar, netþjónar, gagnagrunnavélar og skráamiðlarar hafa verið notaðar til að fóðra Windows útstöðvar á efni innan fyrirtækja og stofnana. Í dag eru mörg stór fyrirtæki að horfa stíft á Linux sem viðmót fyrir starfsfólk sitt, nokkur hafa þegar skipt yfir að einhverju eða öllu leyti. 

Eins er orðið algengt að Windows þjónar séu keyrðir í sýndarumhverfi (VM) á Linux vélum. Linux hefur lítið komist inn á einkatölvumarkaðinn, þó sú markaðshlutdeild fari heldur vaxandi (~1% árið 2007). Undantekning eru svokallaðir flakkarar sem komnir eru inn á mörg heimili, flestir þeirra nota einhverja gerð af Linux stýrikerfi. Eins er eitthvað af símum með Linux stýrikerfi. 

Sú staða er komin upp að stökkið sem þarf að taka til að skipta úr t.d. WindowsXP yfir í sumar dreifingar Linux er orðið lítið minna en að skipta úr WinXP yfir í Vista. Engar ýkjur.
Hvort stökkið sem væri tekið þarfnast ákveðinnar leiðsagnar fyrir marga almenna notendur sem vanir eru gamla kerfinu sínu. Og reynslan hefur sýnt að þeir sem ekki hafa neina fyrri tölvureynslu eiga alveg jafn auðvelt með að byrja á Linux eins og öðrum stýrikerfum.
Við ætlum að reyna að halda úti greinargóðum leiðbeiningum fyrir þá sem hafa áhuga á að kynna sér Linux, góður staður til að byrja gæti verið hér. 

Efnisyfirlit

Um Linux og Opinn hugbúnað  ::  Að byrja notkun Linux  :: Linux á íslensku

::  © Sveinn í Felli ::